Dopamine trong Tình yêu và Công việc

Trong tiểu thuyết Casino Royale, Ian Fleming mô tả chu kỳ tình yêu lặp lại đến nhàm chán của James Bond:

“Nảy sinh cảm giác – cầm tay – nụ hôn – cuồng nhiệt – hờ hững – chia tay.”

Đằng sau sự mệt mỏi đó, Fleming không chỉ đang nói về tình yêu mà còn vô tình mô tả chu kỳ hoạt động của dopamine – một chất dẫn truyền thần kinh điều khiển ham muốn, động lực và cả sự thất vọng.

2. Dopamine là gì? Hóa chất của dự đoán chứ không phải khoái lạc

Phần lớn chúng ta gọi dopamine là “hormone hạnh phúc”, nhưng thực tế, nó chính xác hơn là hóa chất của kỳ vọng.
Dopamine được kích hoạt mỗi khi bạn hướng về tương lai – tưởng tượng phần thưởng bạn sắp có, chứ không phải phần thưởng bạn đã có.

• Khi bạn chờ tin nhắn từ người mình thích

• Khi bạn lên kế hoạch cho một chuyến du lịch

• Khi bạn bắt đầu một công việc mới với nhiều hi vọng

Dopamine tràn ngập, mang lại năng lượng, hưng phấn và động lực để hành động. Nó là chất đốt cho mọi đam mê.

Khi sự cuồng nhiệt của năng lượng dopamine cao hơn nỗ lực thực tế để làm một việc gì đó, bạn có động lực để làm nó và việc đó dường như chẳng mấy khó khăn. Chẳng hạn, lần đầu tiên bạn nghĩ về việc tham gia một cuộc đua vượt chướng ngại vật, sự mới lạ, sự không chắc chắn (“Mọi chuyện sẽ như thế nào nhỉ”), và mong đợi về phần thưởng (sự thỏa mãn khi vượt qua vạch đích/đăng hình của bạn lên mạng xã hội) tạo ra một động lực lớn hơn so với khó khăn. Tuy nhiên, sau khi bạn hoàn thành cuộc đua, dopamine tan biến. Khi nghĩ về việc tham dự lại cuộc đua, sự phấn khích của bạn có thể thấp hơn đánh giá về sự nỗ lực mà cuộc đua đòi hỏi; kết quả là bạn không đăng ký. Chu kỳ dopamine cá nhân cũng có những hiệu ứng mở rộng về mặt văn hóa; Khi OCR lần đầu tiên xuất hiện trên thị trường vài năm trước, chúng đã trở nên cực kỳ phổ biến, vì ý tưởng mới lạ khiến nhiều người muốn thử. Bây giờ chúng đã thoái trào, vì dopamine đi cùng với chúng đã suy giảm.

3. Chu kỳ dopamine – khi đam mê tan biến

Nhưng dopamine không kéo dài mãi mãi.
Khi điều mới mẻ trở thành quen thuộc, não bộ dừng sản xuất dopamine.

• Tình yêu nồng nàn trở nên nhàm chán

• Công việc mơ ước hóa thành gánh nặng

• Chiếc xe mới mua chỉ còn là “phương tiện đi lại”

Khi dopamine cạn kiệt, ta cảm thấy hụt hẫng và thất vọng. Chính vì thế mà nhiều người nghiện bắt đầu lại – họ bỏ cuộc, tìm điều mới, rồi lại lặp lại chu kỳ dopamine một lần nữa.

4. Vì sao bạn luôn thấy “mệt mỏi với chính cuộc sống của mình”

Khi năng lượng dopamine cao hơn nỗ lực thực tế, bạn thấy mọi việc dễ dàng. Nhưng khi dopamine tan biến, mọi thứ trở nên nặng nhọc.
Kết quả là:

• Người ta chán công việc từng đam mê.

• Tình yêu rực cháy trở nên nguội lạnh.

• Mục tiêu đạt được khiến ta cảm thấy trống rỗng.

Đó chính là cái bẫy sinh học mà dopamine tạo ra: nó khiến ta mải chạy theo cảm giác hưng phấn của sự chờ đợi, chứ không phải niềm vui của việc đang sống.

Dopamine tự dập tắt bất cứ khi nào nó đạt được bất cứ thứ gì mà nó từng khao khát. Khi dopamine đụng độ thực tế, trọng trách hóa học của nó của nó tiêu tan. Thời kỳ trăng mật, đi cùng với bất kỳ mối quan hệ hay trải nghiệm mới mẻ nào, cũng sẽ đến hồi kết thúc.

Đây có thể là một cảm giác thất vọng thực sự. Đó là lý do tại sao khi bạn cuối cùng cũng đạt được một mục tiêu mà bạn phấn đấu bấy lâu nay, cái khoảnh khắc ấy có thể khiến bạn có cảm giác như sự lừa dối. Con đường đi đến mục tiêu khiến bạn cảm thấy hưng phấn nhiều hơn là bản thân mục tiêu!

Giữa lúc thất vọng thế này, bạn đi đến một ngã tư. Bây giờ bạn có nhiều sự lựa chọn xem sẽ làm gì tiếp theo.

Để tránh cảm giác thất vọng trong tương lai, bạn có thể ngừng hy vọng vào mọi thứ, ngừng theo đuổi mọi thứ, ngừng có những kỳ vọng cao. Nhưng, chúng ta sẽ sớm bàn về điều này, trong khi bị mắc kẹt vào việc không ngừng đuổi theo những cuồng nhiệt của dopamine có thể là một vấn đề, thì một vấn đề cũng quan trọng không kém đó là không có đủ lượng dopamine trong cuộc sống của bạn. Phần lớn chúng ta cần nhiều dopamine hơn chứ không phải ít hơn.

Một lựa chọn thứ hai là chuyển từ cuộc theo đuổi hiện tại (đã cạn dopamine) sang một cuộc theo đuổi mới, sẽ mang chất dẫn truyền thần kinh này quay trở lại. Điều này cũng được nếu bạn đã hoàn thành xong kiểu mục tiêu “một lần rồi thôi”: bạn đã có một chuyến du lịch và mặc dù nó không hoàn hảo như bạn mong đợi, thì dù sao vẫn khá vui, và bây giờ bạn đang bắt đầu lên kế hoạch cho kỳ nghỉ tiếp theo; bạn đã tham dự cuộc thi chạy marathon đầu tiên, niềm vui của bạn đã phai nhạt, và bây giờ bạn đang tìm kiếm một cuộc đua khác để đăng ký; bạn giành được một giải thưởng cho bức tranh mà bạn vẽ bằng tất cả đam mê mang đến cho cuộc đời, và điều đó thì tuyệt vời rồi, nhưng bây giờ bạn đang bị cuốn vào việc vẽ một tác phẩm mới.

Tuy nhiên, dopamine không phải lúc nào cũng tan biến khi mong mỏi đạt được một mục tiêu đã được đáp ứng trên thực tế, nhưng khi nó va chạm với một quan niệm lý tưởng về những gì mà nó đòi hỏi để đạt được mục tiêu đó. Đôi lúc dopamine đã cạn kiệt trong lúc bạn vẫn còn nhiều tháng, nhiều năm hay thậm chí nhiều thập kỷ cần cố gắng, cần động lực để làm việc; nếu bạn muốn dopamine kéo dài thì bạn sẽ phải liên tục duy trì nó. Bạn thấy mình đang trong một dự án dài hơi nơi mà lượng công việc phải hoàn thành kéo dài lâu hơn lượng dopamine tạo động lực để làm việc.

Dopamine có thể tiêu tan sau 2 năm bước vào một mối quan hệ mới hoặc sau vài tháng làm một công việc mới; tại thời điểm đó, bạn có thể bắt đầu lại và tiếp tục một chu kỳ bất tận, bồn chồn căng thẳng và bất mãn của việc liên tục chạy theo nguồn năng lượng dopamine khác — theo đuổi một cách điên cuồng, rồi sau đó cảm thấy chán chường và hệ quả là bỏ rơi những người bạn, người yêu mới và công ty mới — hoặc bạn có thể tìm ra một cách thức để tiếp tục duy trì và vun đắp cho hứng thú/mối quan tâm của bạn với những người (bạn/yêu) và công việc mà bạn đã cam kết.

Lựa chọn sau đại diện cho tùy chọn thứ ba có sẵn một khi dopamine đã cạn kiệt, và nó liên quan đến việc chuyển đổi sang một nguồn mang lại sự thỏa mãn khác.

5. Chuyển hóa từ Dopamine sang “Ở đây và Ngay bây giờ”

Các nhà khoa học Daniel Lieberman và Michael Long trong The Molecule of More chỉ ra rằng, để thoát khỏi chu kỳ này, con người cần chuyển từ dopamine (hướng về tương lai) sang các hóa chất hiện tại (H&Ns – Here & Now molecules) như:

• Serotonin: tạo cảm giác bình yên, biết ơn.

• Oxytocin: mang lại kết nối, tình cảm, sự tin tưởng.

• Endorphin: giảm đau, tạo hưng phấn tự nhiên.

• Endocannabinoids: giúp thư giãn, cảm nhận hiện tại.

Nói cách khác: hãy học tận hưởng những gì bạn đang có, chứ không chỉ mơ về những gì bạn muốn có.

Mọi thứ trong cuộc sống được phân theo cách này: chúng ta có một cách để đối xử với những điều mình muốn, và cách thức khác để đối xử với những điều ta đã có. –The Molecule of More

Một khi sự cuồng nhiệt của năng lượng dopamine đã hết sạch, và sự háo hức lúc đầu với một thứ gì đó không còn nữa, người ta nghĩ ngay đến chuyện bỏ cuộc. Khi không có dopamine truyền động lực, họ nhận ra công việc đòi hỏi nhiều nỗ lực hơn. Họ cho rằng mọi chuyện lẽ ra nên dễ dàng hơn thực tế mà chúng yêu cầu. Thay vì chỉ nhìn thấy những điều tốt đẹp, họ bắt đầu nhận thấy những vấn đề, những rạn nứt. Họ tự hỏi liệu người này/việc này có thực sự phù hợp với họ không.

Có thể là không. Nhưng sự đánh giá này không nên hoàn toàn gắn chặt với những cảm giác nhiệt tình sốt sắng và động lực bên trong của bạn. Nếu bạn vẫn cảm thấy là bạn đang có một điều tốt lành, nhưng chỉ là không còn thấy hào hứng về nó so với trước kia, có thể đơn giản là đã đến lúc chuyển sang một nguồn lạc thú khác.

Như Daniel Lieberman và Michael Long giải thích trong cuốn The Molecule of More:

Để tận hưởng những thứ chúng ta có, đối lập với những thứ có thể sẽ có, bộ não của ta phải chuyển từ dopamine hướng về-tương lai sang các hóa chất hướng về-hiện tại, đó là một bộ sưu tập các chất dẫn truyền thần kinh mà chúng ta gọi là các phân tử Ở đây và Ngay bây giờ, hay H&Ns. Hầu hết mọi người đã nghe nói về H&Ns. Chúng bao gồm serotonin, oxytocin, endorphin (phiên bản của morphine trong bộ não của bạn), và một nhóm hóa chất gọi là endocannabinoids (phiên bản cần sa của bộ não bạn). Trái ngược với niềm vui của sự mong đợi thông qua dopamine, những hóa chất này mang lại cho chúng ta niềm vui từ cảm giác và cảm xúc.

6. Dopamine trong tình yêu và các mối quan hệ

Tình yêu mới giống như một cơn bão dopamine – đầy hứng khởi, tò mò, khao khát. Nhưng sau khi đạt được, dopamine rút đi, để lại khoảng trống.
Nếu bạn chỉ sống bằng dopamine, bạn sẽ dễ cảm thấy chán người mình yêu và muốn tìm “đối tượng mới”.
Còn nếu bạn học cách kích hoạt H&Ns – bằng sự hiện diện, âu yếm, đồng hành – bạn sẽ chuyển từ say mê sang gắn bó bền vững.

Điều này cũng lý giải vì sao yêu xa thường không bền: dopamine của sự nhớ nhung không được thay thế bằng oxytocin – thứ chỉ được tạo ra khi hai người ở cạnh nhau thật sự.

Lieberman và Long tóm tắt sự thay đổi này là “chuyển từ phấn khích sang thỏa nguyện/niềm vui.” Nó cũng có thể được mô tả là chuyển từ lựa chọn và theo đuổi sang duy trì và vun đắp — là mấu chốt của tuổi trưởng thành.

Để tránh sự thất vọng trớ trêu nảy sinh khi có được thứ bạn muốn, H&Ns cần tiếp quản nơi mà dopamine đã rời đi.

Một ví dụ hay để hiểu cách thức hoạt động của điều này đó là hãy nghĩ về chuyện tình dục. Khi bạn dụ dỗ một người lạ lên giường cùng bạn, dopamine tiết ra ào ạt; sự mong đợi mạnh mẽ. Nhưng khi bạn đạt cực khoái, dopamine nhanh chóng tiêu tan. Với sự ra đi của nó, bạn có thể cảm thấy trống rỗng, một chút hụt hẫng, và thậm chí hơi ghê tởm đối tác mà chỉ cách đây ít phút họ khiến bạn rất thèm muốn; bạn muốn biến khỏi đây và tìm đối tượng khác. Để có lạc thú mới, bạn sẽ phải lặp lại chu kỳ dụ dỗ.

Trái lại, khi bạn quan hệ với người bạn yêu, sự tiêu tan của dopamine sau khi ân ái được bù đắp bằng các hóa chất Ở đây & Bây giờ— serotonin, oxytocin, và endorphins — sẽ lấp đầy khoảng trống đó. Bạn tiếp tục tận hưởng niềm vui trong tiếng cười và sự âu yếm của tối hôm đó, và trong cuộc chuyện trò hàn huyên vào buổi ăn sáng hôm sau.

Với những cuộc tình một đêm bừa bãi, một khi dopamine mất đi, nó chẳng để lại gì ngoài sự trống rỗng (Điều này cũng có thể lý giải tại sao người ta đôi lúc cảm thấy trống rỗng sau khi thủ dâm). Còn với tình dục thân mật, những lạc thú của dopamine nhẹ nhàng chuyển thành những lạc thú của các hóa chất H&Ns.

Phía bên trái, là chu kỳ dopamine; cái mà Ông. Fleming gọi là “Parabôn thông thường.” Bên phải, cho phép niềm vui của các hóa chất H&Ns tiếp quản nơi mà dopamine rời đi.

7. Làm thế nào để cân bằng giữa Dopamine và H&Ns?

Cuộc sống lý tưởng không phải là “bỏ dopamine” mà là biết cách bật/tắt nó đúng lúc.

• Khi cần tiến lên: hãy để dopamine thúc đẩy bạn khám phá, chinh phục.

• Khi cần duy trì: hãy để serotonin và oxytocin giúp bạn tận hưởng thành quả.

Bạn có thể:
✅ Đặt mục tiêu mới, nhưng vẫn biết ơn hiện tại.
✅ Học cách hiện diện trong từng khoảnh khắc, không vội vàng chạy theo cái mới.
✅ Thỉnh thoảng làm mới mối quan hệ, công việc hoặc thói quen – để kích hoạt lại dopamine một cách lành mạnh.

Dopamine – người kể chuyện thầm lặng của cuộc đời bạn

Dopamine không tốt cũng không xấu – nó là người dẫn đường giúp bạn khao khát và tiến về phía trước. Nhưng để sống hạnh phúc thực sự, bạn phải biết dừng lại và tận hưởng hiện tại bằng những phân tử “Ở đây và Ngay bây giờ”.

Hạnh phúc không chỉ là cuộc săn đuổi phần thưởng, mà là khả năng cảm nhận niềm vui trong chính khoảnh khắc này.
Hãy để dopamine mở đường cho bạn, và để serotonin, oxytocin, endorphin giữ bạn lại — ngay trong hiện tại.